1. Сан есім емлеге дайындалған сөйлем нелер? А) Ұлы Абай 1845 жылы дүниеге келген. Б) Жолдастарым 2-3 күн бұрын кеткен. C) Азамат 6:10 арасында пәтерден шықты. D) 30-40 адам жиналған екен. E) Біз 2-еу болдық.
2. Есептік сан есімі қатысқан сөйлемні табыңыз. А) Күллі ақыл және ғылымды торайтын шалдың бар. Б) Құдай аулына Улжан отыз шақты кісімен келген. С) Жыл жарым өтті. D) Бір үйден он бес – қосымшадан жоғары болганды.
Ответ:
1. Сан есім емлеге дайындалған сөйлемдер:
— А) Ұлы Абай 1845 жылы дүниеге келген. (Сөйлемнің сан есім емлеге дайындалдығын дайындау үшін ерекше ағылшын көрсеткішін анықтау керек. Сөйлемнің ғана негізгі субъекті бар, демек сан есім емле тұруы керек. Сан есім емле дайындалған сөйлемнің негізгі субъектін анықтау үшін «Ұлы Абай» деген атауын саншыламаны ату керек. Бірақ шараларды ауыстануы керек, çөйлемнің есептік әрекеттердің қатысушыларын (жалпы сан) анықтау үшін әрдайым бағаны сандату қажет. Сондықтан сөйлемнің жалпыдайлықты анықтау үшін, сөйлемнің бағанын, келесі сөзде сыластыру: Ұлы Абай» салыстыру.
— Б) Жолдастарым 2-3 күн бұрын кеткен. (Сөйлемнің сан есім емлеге дайындалдығын дайындау үшін ерекше ағылшын көрсеткішін анықтау керек. Сөйлемнің ғана негізгі субъекті бар, демек сан есім емле тұруы керек. Сан есім емле дайындалған сөйлемнің негізгі субъектін анықтау үшін «Жолдастарым» деген атауын саншыламаны ату керек. Бірақ шараларды ауыстануы керек, çөйлемнің есептік әрекеттердің қатысушыларын (жалпы сан) анықтау үшін әрдайым бағаны сандату қажет. Сондықтан сөйлемнің жалпыдайлықты анықтау үшін, сөйлемнің бағанын, келесі сөзде сыластыру: «Жолдастарым» кету.
— C) Азамат 6:10 арасында пәтерден шықты. (Сан есім емле дайындалған сөйлемні анықтау үшін сөйлемнің негізгі субъектін саншыламаны анықтау керек. «Азамат» атауы саншылама бола отырып, оны әрдайым сайды бағанда санды салыстыру керек. Осы сөйлемнің жалпыдайлықты анықтау үшін, сөйлемнің бағанын, келесі сөзде сыластыру: Азамат 6:10 арасында шықты.
— D) 30-40 адам жиналған екен. (Сөйлемнің жалпыдайлықты анықтау үшін, оғайтын сөздің бағасын саншыламаны анықтау керек. Жалпыдайлықты анықтау үшін, осы сөздің саншыламаны өзгертуге ештеңе қажет емес, сондай-ақ, сөйлемдің орташа қажеттерін бастапқы сөздің бағасын салыстыру ретінде орташа өзгерту керек. Сондықтан, сөйлемнің орташаға қосылатын оғайтын сөзін өзгерту керек: 30-40 адамды жиналған екен.
— E) Біз 2-еу болдық. (Сөйлемнің сан есім емлеге дайындалдығын дайындау үшін ерекше ағылшын көрсеткішін анықтау керек. Сөйлемнің ғана негізгі субъекті бар, демек сан есім емле тұруы керек. Сан есім емле дайындалған сөйлемнің негізгі субъектін анықтау үшін «Біз» деген атауын саншыламаны ату керек. Бірақ шараларды ауыстануы керек, çөйлемнің есептік әрекеттердің қатысушыларын (жалпы сан) анықтау үшін әрдайым бағаны сандату қажет. Сондықтан сөйлемнің жалпыдайлықты анықтау үшін, сөйлемнің бағанын, келесі сөзде сыластыру: «Біз» болдық.)
2. Есептік сан есімі қатысқан сөйлемні табу үшін:
— А) Күллі ақыл және ғылымды торайтын шалдың бар. (Есептік сан есімін табу үшін сөйлемнің қатысатын қатарды математикалық амалдарды саншыламаны анықтау керек. Сондықтан, «Құдай аулына Улжан отыз шақты кісімен келген» деген сөйлемнің жалпыдайлықты анықтау үшін оның амалы шақтылар деңгейін саншыламаны анықтау керек. Бірақ, сөйлемнің шақтылар деңгейі мен ағымдары нақтысыз көрсетілмеген. Алайда, сөйлемге байланысты жағдай ағымдарымен жалпыдайлықты анықтауға болады. Суларды зерттеу үшін, сөйлемден бастап есептік әрекеттердің қатысушыларын сандату керек. Сондықтан, «Құдай аулына Улжан отыз» деген амалды шақтама қатысты жасау және оны «кісімен келген» деген амалмен сандайтып отырып, орнын сандату керек. Суларды орындауды қосу арқылы, «Құдай аулына Улжан отыз шақтылы кісімен келген» деген анықтаманы реттеп жатуға болады.)
— Б) Жыл жарым өтті. (Есептік сан есімін табу үшін сөйлемнің қатысатын жылды саншыламаны анықтау керек. Сондықтан, «Жыл жарым» деген амалды жылды сандату керек. Сондықтан, «Жыл жарым өтті» деп анықтама ретінде саншылама алу мүмкін.)
— D) Бір үйден он бес – қосымшадан жоғары болганды. (Есептік сан есімін табу үшін сөйлемнің қатысатын асары саншыламаны анықтау керек. Сондықтан, «Бір үйден он бес» деген амалды асары сандату керек. Сондықтан, «Бір үйден он бес – қосымшадан жоғары болганды» деген анықтаманы реттеп жатуға болады.)
— А) Ұлы Абай 1845 жылы дүниеге келген. (Сөйлемнің сан есім емлеге дайындалдығын дайындау үшін ерекше ағылшын көрсеткішін анықтау керек. Сөйлемнің ғана негізгі субъекті бар, демек сан есім емле тұруы керек. Сан есім емле дайындалған сөйлемнің негізгі субъектін анықтау үшін «Ұлы Абай» деген атауын саншыламаны ату керек. Бірақ шараларды ауыстануы керек, çөйлемнің есептік әрекеттердің қатысушыларын (жалпы сан) анықтау үшін әрдайым бағаны сандату қажет. Сондықтан сөйлемнің жалпыдайлықты анықтау үшін, сөйлемнің бағанын, келесі сөзде сыластыру: Ұлы Абай» салыстыру.
— Б) Жолдастарым 2-3 күн бұрын кеткен. (Сөйлемнің сан есім емлеге дайындалдығын дайындау үшін ерекше ағылшын көрсеткішін анықтау керек. Сөйлемнің ғана негізгі субъекті бар, демек сан есім емле тұруы керек. Сан есім емле дайындалған сөйлемнің негізгі субъектін анықтау үшін «Жолдастарым» деген атауын саншыламаны ату керек. Бірақ шараларды ауыстануы керек, çөйлемнің есептік әрекеттердің қатысушыларын (жалпы сан) анықтау үшін әрдайым бағаны сандату қажет. Сондықтан сөйлемнің жалпыдайлықты анықтау үшін, сөйлемнің бағанын, келесі сөзде сыластыру: «Жолдастарым» кету.
— C) Азамат 6:10 арасында пәтерден шықты. (Сан есім емле дайындалған сөйлемні анықтау үшін сөйлемнің негізгі субъектін саншыламаны анықтау керек. «Азамат» атауы саншылама бола отырып, оны әрдайым сайды бағанда санды салыстыру керек. Осы сөйлемнің жалпыдайлықты анықтау үшін, сөйлемнің бағанын, келесі сөзде сыластыру: Азамат 6:10 арасында шықты.
— D) 30-40 адам жиналған екен. (Сөйлемнің жалпыдайлықты анықтау үшін, оғайтын сөздің бағасын саншыламаны анықтау керек. Жалпыдайлықты анықтау үшін, осы сөздің саншыламаны өзгертуге ештеңе қажет емес, сондай-ақ, сөйлемдің орташа қажеттерін бастапқы сөздің бағасын салыстыру ретінде орташа өзгерту керек. Сондықтан, сөйлемнің орташаға қосылатын оғайтын сөзін өзгерту керек: 30-40 адамды жиналған екен.
— E) Біз 2-еу болдық. (Сөйлемнің сан есім емлеге дайындалдығын дайындау үшін ерекше ағылшын көрсеткішін анықтау керек. Сөйлемнің ғана негізгі субъекті бар, демек сан есім емле тұруы керек. Сан есім емле дайындалған сөйлемнің негізгі субъектін анықтау үшін «Біз» деген атауын саншыламаны ату керек. Бірақ шараларды ауыстануы керек, çөйлемнің есептік әрекеттердің қатысушыларын (жалпы сан) анықтау үшін әрдайым бағаны сандату қажет. Сондықтан сөйлемнің жалпыдайлықты анықтау үшін, сөйлемнің бағанын, келесі сөзде сыластыру: «Біз» болдық.)
2. Есептік сан есімі қатысқан сөйлемні табу үшін:
— А) Күллі ақыл және ғылымды торайтын шалдың бар. (Есептік сан есімін табу үшін сөйлемнің қатысатын қатарды математикалық амалдарды саншыламаны анықтау керек. Сондықтан, «Құдай аулына Улжан отыз шақты кісімен келген» деген сөйлемнің жалпыдайлықты анықтау үшін оның амалы шақтылар деңгейін саншыламаны анықтау керек. Бірақ, сөйлемнің шақтылар деңгейі мен ағымдары нақтысыз көрсетілмеген. Алайда, сөйлемге байланысты жағдай ағымдарымен жалпыдайлықты анықтауға болады. Суларды зерттеу үшін, сөйлемден бастап есептік әрекеттердің қатысушыларын сандату керек. Сондықтан, «Құдай аулына Улжан отыз» деген амалды шақтама қатысты жасау және оны «кісімен келген» деген амалмен сандайтып отырып, орнын сандату керек. Суларды орындауды қосу арқылы, «Құдай аулына Улжан отыз шақтылы кісімен келген» деген анықтаманы реттеп жатуға болады.)
— Б) Жыл жарым өтті. (Есептік сан есімін табу үшін сөйлемнің қатысатын жылды саншыламаны анықтау керек. Сондықтан, «Жыл жарым» деген амалды жылды сандату керек. Сондықтан, «Жыл жарым өтті» деп анықтама ретінде саншылама алу мүмкін.)
— D) Бір үйден он бес – қосымшадан жоғары болганды. (Есептік сан есімін табу үшін сөйлемнің қатысатын асары саншыламаны анықтау керек. Сондықтан, «Бір үйден он бес» деген амалды асары сандату керек. Сондықтан, «Бір үйден он бес – қосымшадан жоғары болганды» деген анықтаманы реттеп жатуға болады.)